سندی که نشان دهد در ایران قربانی انسانی داشتیم، در دست نیست، چرا ایرانیان هوم می نوشیدند؟ - وبلاگ محتوا

به گزارش وبلاگ محتوا، صبا لطیف پور (عضو هیأت علمی پژوهشکده هنر، فرهنگستان هنر) لیسانس خود را در رشته زبان اسپانیایی دریافت کرد اما بعد از آن به سمتِ رشته فرهنگ و زبان های باستانی رفت. بعد از دریافت مدرک دکترا، در دایره المعارف عظیم اسلامی در بخش ایران شناسی مشغول به کار شد و از سال 92 تا به امروز در پژوهشکده هنر مشغول به کار است.

او این روزها درآمدی بر زبان اوستایی از میشل دِ وان و خاویِر مارتینس را از اسپانیایی به فارسی ترجمه نموده و قرار است در ماه های آینده به چاپ برساند. تاریخ آمریکای باستان که از انگلیسی ترجمه شده و انتشارات علمی فرهنگی در حال چاپ آن است و تاریخ مصر باستان که در حال ترجمه آن است و در انتشارات فرهنگ معاصر به چاپ خواهد رسید، از دیگر آثاری هستند که از لطیف پور به زودی منتشر خواهد شد.

با تالیف کتاب تاثیر هنر کتاب آرایی مانوی در کتاب آرایی دوره اسلامی به آنالیز هنر کتاب آرایی مانوی به اسم یک مکتب جریان ساز و کمتر شناخته شده و مورد توجه پژوهشگران در تاریخ هنری ایران دوره ساسانیان، پرداختید. پایه و اساس کتاب چیست؟

عناصری در آثار مانی وجود دارند که می توان گفت پایه و اساس شکل گیری کتاب آرایی دوره اسلامی است. زیبانویسی یکی از موضوع های مهم و محوری در هنر میانه است. در این دوران معمولاً سرصفحه ها و حروف ویژه به طور خاص خوشنویسی می شدند. می توان گفت، خوشنویسی برای اولین بار در دوره مانی در ایران شکل گرفته. اصطلاحاتی چون دبیری و دبیر و دبیره به معنای خوشنویسی و خوشنویس به دوره مانویت و سده های سوم میلادی می رسد. شیوه های خوشنویسی در حوزه های مختلف هنر مانوی موجب پیدایش گونه های الفبایی شد. خوشنویسی ها معمولاً بر روی چرم، پوست درخت، برگ خرما و ... صورت می گرفت. متن خوشنویسی شده همواره متنی مانوی بود و متون خارج از این دسته همانند سغدی هرگز خوشنویسی نمی شدند. در بخش تزیینات و آرایه های نوشتاری هم شاهد نقش و نگارهای تزیینی ساده به لحاظ آرایه های متن ، نقش و نگارهای گلدار و آراستن سرفصل ها و سرستون ها هستیم.

انواع نسخ و متون مانوی جلوه گاه ظهور هنر کتاب آرایی مانوی است. تنها متن ساده (که تعدادشان هم از همه بیشتر است)، متن تزیین شده با نقطه گذاری که گاه صرفاً به قصد تزیین، نقطه گذاری شده و گاه به منظور تسهیل در خوانش سرودهای مذهبی بوده است، متون خوشنویسی شده و متون حاوی طرح های تزیینی (که در بالا یا پایین صفحه یک طرح تزیینی به کار رفته است) از جمله هنر کتاب آرایی در آن دوران بود.

بعلاوه اولین منشا تذهیب را می توان از آثار مانی دنبال کرد. آسیای غربی و چینی، دو سبک کلی در نگارگری و تذهیب هستند که هریک به دو بخش، سبک نقاشی کامل و سبک نقاشی مختصر تقسیم می شوند که در مجموع 4 سبک، سبک نقاشی چینی کامل، چینی مختصر، سبک نقاشی آسیای غربی و مختصر آسیای غربی را شکل می دهند.

مانویان، کتاب های خود را تزیین می کردند و این تبدیل به روشی برای کتاب آرایی دینی شده است.

تحقیقاتی درخصوص آیین یزشن و گیاه هوم داشتید. هوم چه نوع گیاهی است و چرا در نگاره های ایران باستان به این گیاه اشاره شده است؟

در ایران باستان از گیاه هوم، نوشیدنی جاودانی بخش درست می کردند. بر اساس یافته های باستانی، مطمئن نیستیم که این گیاه سکرآور بوده باشد اما می دانیم احتمالا درمان بخش بود. در دوره ای احتمالا این گیاه، سکرآور بود اما در عصر حاضر شاهد درست کردن این نوشیدنی به وسیله زرتشتیان هستیم که البته سکرآور نیست.

نمی دانیم چه گیاهی را در ایران باستان به اسم گیاه هوم استفاده می کردند اما اکنون گیاه مورد استفاده را از حوالی تهران و کوهستان های اطراف زنجان می چینند و احتمالا با هوم اصلی که در ایران باستان بود، فرق دارد.

بعضی می گویند گیاهی که در دستان سربازان هخامنشی در نقش برجسته های تخت جمشید شاهد هستیم، همان گیاه هوم است. البته معادل آن در آیین هندوها هم دیده می گردد که از آن به اسم سوما یاد می گردد.

باتوجه به آنکه تخصص شما در حوزه نقش مایه هاست، نقش مایه ها چه اطلاعاتی از دوران گذشته برای آیندگان به ارمغان می آوردند؟

نقش مایه ترجمه ای ست که درخصوص موتیف مطرح شده است. بعضی معادل موتیف را، بن مایه و بعضی دیگر نقش مایه می گویند. از آنجا که بیشتر تحقیقات من در خصوص تصاویر است، نام نقش مایه را روی آن گذاشتم.

از زمان پیدایش نقش مایه ها تا به امروز، شاهد تغییرات زیادی در آنها بودیم، چنانکه بعضی از این آثار همچنان در آثار معاصر هم بروز پیدا می نمایند گویی بعضی از این نقش مایه ها در نهاد هنرمند جای گرفته اند. درواقع می توان رد و پای یک موتیف را از دوران باستان تا عصر حاضر دنبال کرد.

بعضی مواقع می توان گفت، هنرمند امروزی به طور مستقیم از آثار باستانی الهام گرفته و درصدد تکرار بعضی از نمایه ها برآمده است. بعضی نقش مایه ها هم ردپایشان در طول تاریخ دیده می گردد که می توان از ابعاد از روانشناسی هم آن را مورد آنالیز قرار داد.

روانشناسان معتقد هستند، بعضی از نقش مایه ها در ضمیر ناخودآگاه بشر شکل گرفته اند و در هر دوره ای به یک صورت خود را در آثار نشان می دهند. البته جامعه شناسان این موضوع را جور دیگری تحلیل می نمایند.

آنالیز نقش مایه ها یکی از برترین راه ها برای پی بردن به اندیشه های مردمانی است که در هزاره های پیش زندگی می کردند. درعین حال می توانیم به سبک زندگی، اندیشه و آیین های دوره های مختلف پی ببریم. استفاده از رنگ طلایی و آبی را می توان به اندیشه های اسلامی ارتباط داد.

استفاده از نقش مایه هایی مانند گیاهان و آتش؛ اندیشه های آیین زرتشتی را به ما منتقل می نماید. حتا شکل بعضی از ظرف هایی که کشف می کنیم، گویای موارد استفاده از آن است. به طور مثال بعضی از این ظروف برای مراسم آیینی مورد استفاده قرار می گرفتند.

چه ظروفی با چه نقش مایه ها و شکل و شمایلی برای مراسم های آیینی مورد استفاده قرار می گرفتند؟

بعضی از ظروف برای نگهداری خون قربانی ساخته می شدند. این ظروف پهن تر هستند و اینگونه است که خون قربانی همان زمانی که قربانی می شد، درون آن ریخته می شد. بعضی از ظروف هم برای نوشیدن، نوشیدنی های آیینی مورد استفاده قرار می گرفتند.

به بعضی از نقش مایه ها اشاره داشتید که همچنان در هنر معاصر تکرار می گردد. این نقش مایه ها کدامند؟

بعضی از حیوانات مانند آهو، قوچ و بز همواره در هنر ایران وجود داشتند. بعضی از اعداد مانند عدد 3 و سه گانه ها و بعلاوه 7 و هفت گانه ها همواره خود را درهنر نشان داده اند. نقش شیر و عقاب همواره در هنر ایران پررنگ بوده و هست.

33

آیا هریک از این نقش مایه ها معنای خاصی در هنر ایران باستان داشت؟

هر تحلیلی که امروز از تفکر آن موقع بگوییم، بیشتر در قالب حدس و گمان خواهد بود. اما با توجه به متون اندکی که از دوره میانه به جای مانده و آنالیز آن در کنار جنگ افزارها و ابزارهای دیگر، می توانیم برداشت کنیم که قوچ، شیر و عقاب نمادی از قدرت و گیاه نمادی از جاودانگی است.

به موتیف هایی اشاره داشتید که گاها در ناخودآگاه انسان شکل گرفته اند. این موتیف ها کدامند؟

ابزارهای جنگی یکی از موتیف هایی هستند که در بسکمک از آثار جای دارند. شکار هم در همه آثار دیده می گردد. نقش انسان -حیوان (اسفنکس)، ماه، خورشید و... در زمان ها و بین اقوام مختلف که هیچ ارتباط جغرافیایی با یکدیگر نداشتند تکرار شده و بعضی از محققان معتقد هستند این نقش مایه ها در ناخودآگاه بشر جای دارد.

در آنالیز هایی که انجام دادید، آیا با نقش مایه خاصی که منحصر به فرد باشد، روبه رو شد ه اید؟

بیشتر نقش مایه ها تکرار شونده هستند. بعضی تصاویر در هنر یک سرزمین بیشتر هستند و بعضی از آنها در سرزمین دیگر، کمتر است. بز، قوچ و عقرب در هنر ایران بسیار دیده می گردد در عین حال هنر مصر هم مملو از نقش مایه های عقرب و مار است. در هنر چین هم این نقش مایه ها را می بینیم و در این میان فراوانی این نقش مایه ها فرق دارد.

موتیف ها در دوره های مختلف، اشکال مختلف به خود می گیرند. به طور مثال، شیر ایرانی در دوره های مختلف شکل های متفاوت می گیرد چنانکه شیر ایلامی شکل خاص خود را دارد و شیر هخامنشی هم از شخصیت و شکل و شمایل متفاوتی برخوردار است. این نقش مایه شیر، در دوره ساسانیان متفاوت تر می گردد.

البته همواره نقش اعداد در نقش مایه ها پررنگ بوده و هست. همچنان تقدس هفت از ایران باستان تا به امروز به جای مانده. گاهی می گویند اجزای طبیعت در عدد هفت تاثیرگذار بودند. از دیگر سو بعضی معتقدند که عدد هفت در فکر بشر مقدس بوده از این رو آن را به عوامل طبیعی ارتباط می دهد. با این وجود هنوز نمی دانیم که چرا عدد 7 و عدد 3 مقدس هستند. بسکمک از اسطوره های ما هفتگانه و سه گانه هستند و درعین حال ضرایب این اعداد هم مقدس شمرده می گردد.

مقالاتی درخصوص مراسم قربانی نزد هندی اروپاییان، هندیان و ایرانیان دارید. این مراسم چگونه اجرا می شدند؟

درباره آیین قربانی در ایران با احتیاط باید صحبت کرد. این درحالی است که شواهد زیادی از آیین قربانی در هند در دست داریم. هرچند همچنان آیین قربانی را هم اکنون در ایران داریم اما بازهم در خصوص آن باید با احتیاط صحبت کرد.

هرچند تا یک زمانی شاهد قربانی انسانی در بعضی از آیین های هندی ایرانی و هندی اروپایی بودیم اما یکی از نکات جالب در فرهنگ ایران باستان، صلح طلبی است، چراکه سندی که نشان دهد در ایران قربانی انسانی داشتیم، در دست نیست درواقع می توان گفت در ایران هیچگاه شاهد قربانی کردن انسان نبوده ایم.

حتا از یک زمان به بعد، قربانی گیاهی جای قربانی حیوانی را گرفته و همان گیاه هوم که از آن یاد شد، به اسم یک گیاه قربانی می شد. گیاه را می زدند، شیره آن را می گرفتند و از آن مایعی برای نوشیدن تهیه می کردند. قربانی خونین از یک زمانی به بعد در آیین ایران جایی ندارد.

نقش الهه ها در نقش مایه های ایران باستان چگونه است؟

تقریبا می توان گفت، به تعداد الهه های مذکر، الهه مونث هم داریم. از الهه آب گرفته تا الهه زمین و آب و... درواقع می توان گفت، یکتاپرستی در بن مایه آن وجود دارد. اهورامزدا در راس واقع شده است و سایز ایزدان و الهه ها به کمک اهورامزدا می فرایند و همتای او نیستند.